Phân tích Mùa hè chiều thẳng đứng

Tựa đề

Tựa đề tiếng Việt của phim là Mùa hè chiều thẳng đứng, được lấy từ ý của một câu thơ Haiku.[18] Khi được hỏi về tên của bộ phim, Trần Anh Hùng cho biết "Tôi luôn lựa chọn những tiêu đề mới nghe qua không có ý nghĩa gì cả và càng ít sự liên hệ để khán giả đoán về nội dung phim càng tốt. Chỉ cần chúng tạo được một chút chất nhạc hay chất hình là được".[43]

Trong một bài viết về dịch thuật, nhà nghiên cứu văn hóa Ngô Tự Lập lấy tựa đề phim làm ví dụ cho "cấp độ tâm lí", lấy phản ứng tâm lí của người đọc để gợi nên một cách hiểu thẩm mĩ nhất định. Ông cho biết

“

Tên phim trong tiếng Pháp rất rõ ràng, trong khi đó cái tên tiếng Việt lại có một sự mập mờ - sự mập mờ mà theo tôi đã làm cho cái tên tiếng Việt đẹp hơn trong tiếng Pháp. Sự mập mờ nằm ở chữ "chiều" [...] Khi chưa biết tên phim bằng tiếng Pháp, tôi nghĩ "chiều" là "buổi chiều". Thật đẹp, buổi chiều thẳng đứng. Một buổi chiều thẳng đứng mùa hè. Cái tên gợi rất nhiều suy nghĩ, bởi nó nó rất thơ, rất triết, và nhất là nó rất khác thường. Tôi đã thử hỏi rất nhiều người và nhiều người trong số họ cũng nghĩ "chiều" ở đây là một buổi chiều. Cái tên còn gợi mở hơn nữa vì "chiều" cũng có thể hiểu là "phương". Thú thật, tôi đã hơi thất vọng khi biết, nhờ cái tên tiếng Pháp, rằng "chiều" chỉ đơn thuần là từ "phương". Cái tên tiếng Pháp chỉ đơn thuần là "Phương thẳng đứng của mùa hè", hay "Mùa hè phương thẳng đứng". Cho đến bây giờ, tôi vẫn muốn tin rằng sự mập mờ trong cái tên tiếng Việt là cố ý, rằng đó là sáng tạo của tác giả.[44]

”

Chủ đề tính dục và gia đình

Trong Mùa hè chiều thẳng đứng, lãnh địa của đàn ông và phụ nữ không những được phân chia mà còn mang nhiều khái niệm về lao động và giải trí. Tiến sĩ Lan Dương trong cuốn Treacherous Subjects: Gender, Culture, and Trans-Vietnamese Feminism nhận thấy tuyến nhân vật nam linh động hơn trong các hoạt động xây dựng và tiêu thụ nghệ thuật, còn những người vợ trở thành người giám hộ, đóng vai trò bảo vệ gia đình. Trong phim, sự nữ tính khẳng định giá trị người phụ nữ, còn những người chồng thì gắn liền với danh tính của những người nghệ sĩ.[45] Theo bà, các nhân vật nữ tuy mang phẩm chất của "người đàn bà tiết nghĩa và có kiên nhẫn", nhưng không được thừa hưởng cái nhìn riêng, mà chỉ "là biểu tượng cho một tư tưởng hoặc là lý tưởng gì đó cho đạo diễn" và là sản phẩm "từ cái nhìn của nhân vật đàn ông".[46]

Một trong những chủ đề được đề cập là sự bứt phá của các nhân vật. Họ tìm cách thoát khỏi sự cô lập từ các vấn đề nảy sinh trong gia đình, hôn nhân và các lễ nghi truyền thống, để thực hiện một cuộc hành trình khám phá bản thân ở "một nơi khác".[47] Quốc đến vịnh Hạ Long trong xanh để tìm lại sự yên bình, tìm về một gia đình khác; chuyến đi tìm hiểu bí mật gia đình có thấp thoáng gian tình của Kiên; và hành trình khám phá tính dục đầy mâu thuẫn của người chị cả tại những căn phòng bí ẩn.[48]

Ba chị em gái xem cha mẹ mình là hình tượng mẫu mực trong hôn nhân. Khi thông tin về ông Toàn đe dọa ký ức mẫu mực kia, ba chị em vội vàng sáng tạo nên một câu chuyện để bảo toàn sự hòa hợp giữa họ và cha mẹ. Sương biến giả thuyết của Kiên và Khanh thành lời khẳng định và gợi ý chuyến đi của Kiên đến Sài Gòn có thể giải đáp khúc mắc về người đàn ông bí ẩn. Ba chị em, dù vậy, lại thỏa thuận ngầm giữ kín bí mật của cha mẹ. Trái ngược với hình tượng của cha mẹ, đời sống tình cảm của họ không thể tìm được sự hòa hợp.[49]

Sương biết mình không thể nào tiết lộ bí mật thầm kín trong cuộc hôn nhân với Quốc. Liên, người cũng đang gặp trắc trở trong tình cảm, đồng ý với Sương; cô đề nghị Kiên dừng tìm kiếm sự thật vì cô muốn tin tưởng vào câu chuyện mình dựng nên về cuộc hôn nhân hoàn hảo của cha mẹ. Riêng Khanh thì hứng khởi và thích thú bởi câu chuyện "ông Toàn của mẹ", vì cô tự tin về cuộc hôn nhân mới chớm nở của mình, đầy rực rỡ và gắn bó. Cuối cùng, Khanh không nói gì về chuyện dừng tìm hiểu với Kiên.[50]

Bối cảnh

Phim miêu tả Hà Nội theo lăng kính riêng của Trần Anh Hùng.[51] Theo Barouh, những vật liệu không chắc chắn sử dụng trong phối cảnh nhà cửa tại Việt Nam, đặc biệt ở Hà Nội, khiến người khác muốn nhìn kỹ và lắng nghe thêm về cuộc sống của hàng xóm xung quanh mình. Sự gần gũi và bí mật được giấu sau những sinh hoạt hằng ngày, ẩn nấp tại nơi họ sinh sống và những đồ vật trang trí.[34] Để tìm kiếm sự mới mẻ, các bài hát hiện đại được chọn xuất hiện trong bối cảnh Hà Nội cổ.[51]

Phim sử dụng nhiều phong cách ngôn ngữ điện ảnh khác biệt. Cảnh nhân vật Liên và Hải tại căn hộ không có lời thoại và máy quay liên tục chuyển động. Câu chuyện giữa họ không còn quan trọng, nhưng lại gây ấn tượng đến khán giả. Khi Quốc ngồi cùng ông lão ở vịnh Hạ Long, người xem không biết họ ngồi trên cái gì, chỉ thấy sự đung đưa, như thể họ đang nổi giữa không trung, không có gì níu giữ. Theo Trần Anh Hùng, "đó chính là tâm trạng của nhân vật vào lúc ấy. Là sự hồn nhiên, sự đơn giản, như tấm ảnh đầu tiên người ta chụp".[51]

Bối cảnh và chất liệu thể hiện ý niệm về thời gian và cách tiếp cận đặc biệt theo từng nhân vật. Màu vàng rực rỡ làm át đi cái tôi mỏng manh và ung dung của Liên; màu xanh dạ quang tối biểu thị bản chất truyền thống trong gia đình; hình ảnh gỗ thô cộng với màu xanh tươi của nước cho thấy sự khao khát tinh khiết và hài hòa của con người, như ở nhân vật Quốc. Màu sắc, độ trong suốt và tính minh bạch đóng vai trò quan trọng trong biểu hiện của nhân vật.[34]